Tâm huyết của Giáo sư Trần Thanh Vân: Cần một “nhà hát Hồ Gươm” của khoa học công nghệ”- Góc nhìn từ một sinh viên học Lý luận Văn hóa

Văn hóa và khoa học công nghệ không thể nào là hai khái niệm tách rời. Việc cân bằng giữa bảo tồn, phát triển văn hóa dân tộc và đầu tư phát triển cho khoa học công nghệ ở nước ta cho đến thời điểm hiện nay vẫn còn một khoảng trống. Đọc được bài báo “GS. Trần Thanh Vân: Cần một “nhà hát Hồ Gươm” của khoa học công nghệ” đã gợi mở cho em – một sinh viên đang học môn Lý luận văn hóa nhiều suy ngẫm…

Giáo sư Trần Thanh Vân (sinh năm 1934) không chỉ là một nhà vật lý hạt thế giới, mà còn là một biểu tượng văn hóa của sự kết nối và tinh thần phụng sự cho khoa học nước nhà. Hành trình của ông từ một chàng trai Quảng Bình không biết “khoa học là gì” đến một học giả toàn cầu, và nỗ lực đưa khoa học đẳng cấp thế giới về Việt Nam là một minh chứng sinh động về mối quan hệ giữa ý chí cá nhân và văn hóa dân tộc. Đặc biệt, đề xuất xây dựng một “Nhà hát Hồ Gươm” cho khoa học công nghệ của ông không đơn thuần là một ý tưởng về chính sách khoa học, một ý tưởng kiến trúc, mà ẩn chứa những tầng ý nghĩa sâu sắc, có thể được phân tích và lý giải dưới góc độ lý luận văn hóa.

Hình 4. Giáo sư Trần Thanh Vân. Ảnh: Báo phụ nữ

Thứ nhất, đề xuất phản ánh một sự chuyển dịch giá trị văn hóa cần thiết. Trong lịch sử, hệ giá trị truyền thống của người Việt thường đề cao văn chương, khoa bảng, nhưng chưa thực sự đặt khoa học cơ bản và sáng tạo công nghệ vào vị trí trung tâm. GS. Trần Thanh Vân, thông qua hành trình đưa khoa học đẳng cấp thế giới về Việt Nam, đã góp phần thúc đẩy một giá trị văn hóa mới: coi trọng tri thức khoa học, tinh thần sáng tạo và tư duy logic như một phần cốt lõi của bản sắc dân tộc trong thời đại mới. Ý tưởng “Nhà hát Hồ Gươm” cho khoa học chính là một nỗ lực hiện thực hóa giá trị đó, biến nó từ ý thức của một cá nhân thành một mục tiêu chung của cộng đồng. Điều này cho thấy văn hóa không phải là một thực thể bất biến, mà luôn vận động và được bổ sung các giá trị mới đáp ứng yêu cầu của thời đại.

Thứ hai, đây là một minh chứng xuất sắc về sự sáng tạo và vận dụng biểu tượng văn hóa. “Nhà hát Hồ Gươm” (hay Nhà hát Lớn Hà Nội) vốn là một biểu tượng văn hóa đã ăn sâu vào tiềm thức người Việt, tượng trưng cho sự sang trọng, đỉnh cao, kinh điển của nghệ thuật biểu diễn. Bằng cách gắn cụm từ này với “khoa học công nghệ”, GS. Vân đã thực hiện một thao tác mã hóa văn hóa rất thông minh. Ông mượn sự quen thuộc và uy tín của một biểu tượng nghệ thuật để nói về một khát vọng còn trừu tượng với nhiều người là phát triển khoa học. Hành động này phá vỡ sự phân chia cứng nhắc giữa khoa học và nghệ thuật vốn tồn tại lâu nay. Nó ngầm khẳng định rằng khoa học cũng là một loại hình sáng tạo xứng đáng được tôn vinh, chiêm ngưỡng và trân trọng như nghệ thuật. Qua đó, ông không chỉ đề xuất một công trình mà đang kiến tạo một diễn ngôn văn hóa mới về khoa học.

Hình 5. Nhà hát Hồ Gươm (Nhà hát Lớn Hà Nội). Ảnh: Báo điện tử Chính phủ

Thứ ba, ý tưởng này hướng tới việc kiến tạo một thiết chế văn hóa mới. Nếu Nhà hát Lớn Hà Nội là một thiết chế văn hóa vật thể dành cho nghệ thuật, thì “Nhà hát Hồ Gươm” cho khoa học mà GS. Vân mong muốn chính là đề xuất cho một thiết chế tương đương. Thiết chế này sẽ là không gian vật chất và tinh thần nơi diễn ra các “vở diễn của trí tuệ” (hội thảo, thuyết trình, triển lãm công nghệ), nơi công chúng đến để giao lưu, thưởng thức vẻ đẹp của tri thức. Việc hình thành các thiết chế mới là bước đi then chốt để biến các giá trị văn hóa và chuẩn mực mới (ở đây là sự tôn vinh khoa học) đi vào đời sống. Nó tạo ra môi trường để nuôi dưỡng, lan tỏa tình yêu khoa học, biến nó thành một thói quen, một nhu cầu văn hóa của cộng đồng.

Hình 6. Giáo sư Trần Thanh Vân và vợ – Giáo sư Lê Kim Ngọc. Ảnh: Le Monde

Như vậy, qua đề xuất mang tính biểu tượng “Nhà hát Hồ Gươm” cho khoa học, GS. Trần Thanh Vân không chỉ thể hiện tầm nhìn mà còn cho thấy một sự am hiểu sâu sắc về sức mạnh của văn hóa. Ông đã vận dụng linh hoạt một biểu tượng văn hóa nghệ thuật có sẵn để nói lên một khát vọng văn hóa mới – khát vọng đưa khoa học công nghệ lên vị thế xứng đáng trong đời sống tinh thần dân tộc.

Từ góc độ Lý luận văn hóa, đề xuất của Giáo sư Trần Thanh Vân là một minh chứng cho thấy văn hóa không ngừng được sáng tạo và kiến tạo thông qua các biểu tượng và thiết chế mới. Nó gợi mở cho sinh viên chúng em – những người học về lý luận văn hóa – một bài học thực tiễn về cách sử dụng các biểu tượng để chuyển tải giá trị, về sự giao thoa giữa các lĩnh vực, và về vai trò của cá nhân trong việc kiến tạo các diễn ngôn văn hóa mới cho cộng đồng. Hành trình của GS. Trần Thanh Vân, vì thế, không chỉ là câu chuyện về khoa học, mà còn là một bài học đặc sắc về văn hóa và sự vận hành của các giá trị có ý nghĩa khoa học và văn hóa trong xã hội.

Nguyễn Ngọc Thanh Ngân –D24QL027

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Hoàng Hồng, (2025), “GS Trần Thanh Vân: Cần một “Nhà hát Hồ Gươm” của khoa học công nghệ”, Báo Dân trí, link: https://dantri.com.vn/giao-duc/gs-tran-thanh-van-can-mot-nha-hat-ho-guom-cua-khoa-hoc-cong-nghe-20250821201054333.htm, truy cập ngày 01/09/2025