Một chuyến đi – nhiều giá trị: Nghề dệt thổ cẩm người Mạ tại phường Đông Gia Nghĩa, tỉnh Lâm Đồng
T
rong tiết trời se lạnh của những ngày mưa ở phường Đông Gia Nghĩa, nhóm khảo sát gồm ba sinh viên lớp 19.2.1, Khoa Quản lý văn hóa, nghệ thuật, Trường Đại học Văn hóa TP. Hồ Chí Minh đã có chuyến đi thực tế đầy trải nghiệm. Dù hành trình còn nhiều vất vả, nhưng những câu chuyện, lời tâm sự và tấm lòng của các nghệ nhân người Mạ đã để lại trong nhóm những ấn tượng khó phai.
Xuất phát từ TP. Hồ Chí Minh lúc 19h ngày 18/9/2025, sau gần bảy tiếng di chuyển bằng xe khách xuyên qua những cung đường dài, nhóm đã có mặt tại xã Đắk Nia, TP. Gia Nghĩa, tỉnh Đắk Nông (nay là phường Đông Gia Nghĩa, tỉnh Lâm Đồng). Trong không khí đêm cao nguyên mát lạnh, những hạt mưa nhỏ rơi tí tách trên mái tôn, mùi đất ẩm ngấm nhẹ trong không khí – tất cả như báo hiệu một hành trình sẽ không chỉ dừng ở việc “ghi chép”, mà còn là hành trình hòa mình vào văn hóa bản địa. Đây là chuyến đi thu thập tài liệu nghiên cứu học phần Lý luận văn hóa do TS. Phạm Văn Luân hướng dẫn.
Thổ cẩm là loại hình thủ công mỹ nghệ đặc trưng của nhiều dân tộc thiểu số, được dệt bằng sợi nhiều màu sắc sặc sỡ để tạo nên các hoa văn đa dạng. Đối với người Mạ, nghề dệt thổ cẩm mang trong mình nhiều giá trị. Nó hiện diện trong mọi mặt đời sống – từ trang phục thường ngày, lễ hội, cưới hỏi cho đến tín ngưỡng. Trước khi lập gia đình, các cô gái Mạ đều phải học dệt để chuẩn bị lễ vật, thể hiện sự khéo léo và đảm đang. Nghề dệt còn là sợi dây kết nối các thế hệ: bà truyền cho mẹ, mẹ dạy cho con gái, để ký ức văn hóa không bị đứt gãy.
Hình 1: Những tấm vải thổ cẩm tại nhà nghệ nhân H’Bình
Nguồn: Thanh Thúy
Ngày chụp: 19/9/2025
Ngày đầu tiên, nhóm chúng em có cơ hội gặp gỡ và trò chuyện với nghệ nhân H’Bình (38 tuổi) – một trong những gương mặt tiêu biểu của cộng đồng người Mạ ở phường Đông Gia Nghĩa. Cô sinh ra trong gia đình có truyền thống nhiều đời gắn bó với nghề dệt, là con gái của nghệ nhân H’Bạch – người đã học nghề từ thuở nhỏ, gắn bó cả đời với khung cửi và những tấm vải thổ cẩm. Cô H’Bình học dệt từ năm 12 tuổi và đã có hơn 26 năm kiên trì với khung cửi. Không chỉ dệt ở gia đình, cô còn tham gia Tổ hợp tác xã dệt thổ cẩm Đắk Nia (nay thuộc phường Đông Gia Nghĩa) và là tổ trưởng, nơi quy tụ nhiều phụ nữ Mạ tâm huyết với nghề. Đặc biệt, cô không ngừng sáng tạo: cải tiến công cụ để tăng năng suất, đồng thời tận dụng mạng xã hội như Facebook, Zalo, TikTok quảng bá và tiêu thụ sản phẩm.
Hình 2: Khung cửi cải tiến của nghệ nhân H’Bình
Nguồn: Thanh Thúy
Ngày chụp: 19/9/2025
Bước vào ngôi nhà nhỏ của cô, chúng em không khỏi ấn tượng trước không gian được trưng bày rất nhiều sản phẩm thổ cẩm. Từng tấm vải, chiếc túi, khăn choàng… toát lên vẻ đẹp rực rỡ, như một “gian triển lãm” thu nhỏ, nơi hơi thở văn hóa vẫn hiện diện trong từng góc nhỏ của đời sống thường ngày. Dù sức khỏe đang gặp khó khăn, cô vẫn đón tiếp nhóm rất nồng hậu, bởi khát vọng của cô là thế hệ trẻ có thể tiếp cận, thấu hiểu và kế tục nghề truyền thống. Theo lời chia sẻ, nghề dệt mang lại niềm vui nhưng cũng đầy thử thách: trung bình mỗi ngày chỉ dệt được vài cm vải; một chiếc áo nam cần bảy ngày, còn áo nữ mất khoảng mười ngày mới hoàn thành, ngồi nhiều rất đau lưng và mỏi mắt. Thế nhưng, tình yêu nghề và ý thức gìn giữ bản sắc đã giúp cô kiên trì gắn bó với từng sợi chỉ, khung cửi. Ngồi nghe cô H’Bình chia sẻ, chúng em cảm nhận rõ niềm tự hào, đam mê và tình yêu mà cô dành cho nghề.
Hình 3: Biển hiệu Hộ kinh doanh của nghệ nhân H’Bình|
Nguồn: Tấn Thành, Văn Trường
Ngày chụp: 19/9/2025
Hình 4: Một góc không gian tại nhà nghệ nhân H’Bình với tủ vải thổ cẩm
Nguồn: Thanh Thúy
Ngày chụp: 19/9/2025
Hình 5: Sản phẩm tui thổ cẩm
Nguồn: Thanh Thúy
Ngày chụp: 19/9/2025
Nếu như cô H’Bình mang đến cho chúng em hình ảnh một nghệ nhân năng động, quyết tâm giữ nghề bằng những cách thức sáng tạo, thì cuộc trò chuyện với nghệ nhân H’Rai (42 tuổi) lại mở ra một góc nhìn khác, nhiều suy tư và trăn trở hơn. Cô H’Rai đến với nghề khá muộn, khoảng 20 tuổi, chứ không học từ thuở nhỏ như cô H’Bình. Cô chủ yếu phụ mẹ trong những công đoạn khó nhằn: tạo hoa văn phức tạp, may đo theo yêu cầu, chỉnh sửa chi tiết sản phẩm. Vì mẹ không rành tiếng Kinh, cô còn đảm nhận thêm việc bán hàng, giao tiếp và giới thiệu sản phẩm cho khách. Nhìn cách cô kể về mẹ – người dành cả đời gắn bó với khung cửi, đến nay vẫn cặm cụi dệt từng món đồ – chúng em cảm nhận được ngọn lửa nghề vẫn lặng lẽ cháy, được truyền nối qua nhiều thế hệ.
Hình 6: Biển hiệu tại nhà cô H’Rai
Nguồn: Thanh Thúy
Ngày chụp: 20/9/2025
Ngôi nhà của cô H’Rai gây ấn tượng mạnh với chúng em bởi những bộ váy thổ cẩm rực rỡ được trưng bày khắp nơi. Các hoa văn và màu sắc hài hòa, nhiều bộ thiết kế tinh tế theo phong cách hiện đại, phù hợp với thị hiếu giới trẻ. Thế nhưng, tiếc rằng những sản phẩm độc đáo ấy lại chưa được nhiều người biết đến. Khách hàng chủ yếu tìm đến qua truyền miệng, đa phần là người quen hoặc khách ghé tận nhà, chứ cô không mang ra chợ hay khai thác kênh trực tuyến. Vì thế, những bộ váy đẹp mắt ấy vẫn như một kho tàng văn hóa quý giá còn “ngủ yên”, chưa được lan tỏa đúng tầm.
Hình 7: Những chiếc váy truyền thống nhưng không kém phần hiện đại
Nguồn: Nhóm nghiên cứu
Ngày chụp: 20/9/2025
Trong câu chuyện, cô H’Rai thẳng thắn chia sẻ rằng hiện nay cô chỉ coi dệt thổ cẩm là nghề phụ, bởi thị trường tiêu thụ ngày càng thu hẹp, công việc lại tốn nhiều thời gian, công sức mà thu nhập không cao. Một bộ trang phục cầu kỳ có khi mất hơn một tuần mới hoàn thành, nhưng lại khó bán. Dẫu vậy, cô vẫn không nỡ rời bỏ, bởi với cô H’Rai, mỗi tấm vải không chỉ là sản phẩm lao động, mà còn là ký ức văn hóa, niềm tự hào dân tộc và sợi dây kết nối với cộng đồng. Chính điều đó khiến cô cùng mẹ kiên trì giữ từng đường kim, mũi chỉ, dù phía trước còn nhiều gian nan. Khi được hỏi, cô khẳng định mình luôn mong thế hệ trẻ sẽ tiếp tục học nghề, để truyền thống này được duy trì và lan tỏa lâu dài.
Ngồi lắng nghe H’Rai chia sẻ, chúng em vừa khâm phục vừa thấy thương. Khâm phục vì sự khéo léo, kiên nhẫn và tình yêu mà cô dành cho nghề, thương vì những sản phẩm đẹp ấy vẫn chưa được biết đến rộng rãi. Câu chuyện của cô gợi cho chúng em nhiều suy nghĩ: nếu nghề truyền thống không được tiếp sức bằng sự đổi mới và hỗ trợ từ cộng đồng, nó sẽ rất dễ bị mai một, để rồi chỉ còn tồn tại trong ký ức…
Hình 8: Những bộ váy thổ cẩm được trưng bày tại nhà cô H’Rai
Nguồn: Nhóm nghiên cứu
Ngày chụp: 20/9/2025
Qua chia sẻ của nghệ nhân, nhóm chúng em nhận ra rằng thổ cẩm người Mạ không chỉ dừng ở giá trị thẩm mỹ mà còn hàm chứa ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Các hoa văn truyền thống như “hạt bí”, “mắt dệt”, “cành đa” mang tính gần gũi, dễ học đối với người mới vào nghề, trong khi hoa văn “mặt cọp” lại mang ý nghĩa linh thiêng, chỉ dành cho người lớn tuổi, biểu trưng cho sức mạnh và niềm tin tâm linh. Điều này cho thấy, mỗi sản phẩm thổ cẩm không đơn thuần là tấm vải, mà là một biểu tượng văn hóa – nơi giao thoa giữa nghệ thuật, tín ngưỡng và đời sống thường nhật. Những hoa văn trên tấm vải thổ cẩm không chỉ đẹp về thẩm mỹ mà còn chứa đựng câu chuyện về núi rừng, về dòng sông, về đời sống lao động và tín ngưỡng. Đó là cách để người Mạ gửi gắm tâm hồn mình vào từng đường sợi.
Chuyến đi ngắn ngủi đã đem lại cho nhóm không chỉ tri thức phục vụ nghiên cứu, mà còn khơi dậy sự trân trọng đối với công sức và tâm huyết của các nghệ nhân. Từ đó, mỗi thành viên đều ý thức rõ hơn về trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc bảo tồn và phát huy giá trị nghề truyền thống – để thổ cẩm người Mạ tiếp tục hiện diện, tỏa sáng và thích ứng với đời sống đương đại.
Chúng em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các nghệ nhân H’Bình, H’Rai đã nồng nhiệt đón tiếp và chia sẻ cho nhóm những thông tin quý giá. Sự kiên trì và tình yêu nghề của các cô đã truyền cho chúng em niềm cảm hứng và sự kính trọng sâu sắc. Chúng em mong rằng các nghệ nhân sẽ luôn giữ vững niềm tin, tiếp tục sáng tạo và giữ ngọn lửa nghề, để mỗi tấm vải không chỉ mang giá trị lao động mà còn trở thành nhịp cầu kết nối văn hóa, được gìn giữ và truyền lại cho thế hệ mai sau. Xa hơn, chúng em hy vọng nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Mạ sẽ có thêm nhiều cơ hội phát triển, để những giá trị văn hóa độc đáo luôn được bảo tồn và lan tỏa. Chúng em tin rằng, nếu có sự đồng hành của cộng đồng, chính quyền và thế hệ trẻ, nghề dệt thổ cẩm Mạ ở Đông Gia Nghĩa sẽ không chỉ hồi sinh mạnh mẽ, mà còn trở thành điểm nhấn đặc sắc trong bản đồ văn hóa Tây Nguyên.
Đồng thời, nhóm chúng em cũng xin cảm ơn TS. Phạm Văn Luân – người thầy đã tận tình hướng dẫn, đồng hành và tạo điều kiện cho nhóm trong suốt quá trình nghiên cứu. Chính sự định hướng và hỗ trợ của thầy đã giúp chuyến đi trở nên trọn vẹn hơn. Đây thực sự là hành trang quý giá cho mỗi chúng em, không chỉ trong học tập mà còn trong hành trình gìn giữ và phát huy văn hóa dân tộc từ những suy tư về nghề nghiệp của mình sau này….
Bài viết: Thanh Thúy
Ảnh: Tấn Thành, Văn Trường, Thanh Thúy
