GẶP NGƯỜI SUỐT ĐỜI GIỮ GÌN TÀI LIỆU CỔ – BÀ CHÂU ANH PHỤNG
Hình 1: Đi tìm một “bảo tàng sống”– Nguồn ảnh: Nhóm nghiên cứu
Trong dòng chảy mạnh mẽ của hội nhập quốc tế, Việt Nam đang từng bước khẳng định vị thế của mình trên nhiều lĩnh vực kinh tế, văn hóa và xã hội. Tuy nhiên, đi kèm với sự phát triển là những thách thức không nhỏ trong công cuộc gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc. Trong quá trình đô thị hóa và toàn cầu hóa không ít giá trị truyền thống bị lấn át, mai một, thực trạng này đã đặt ra yêu cầu cấp thiết nghiên cứu bảo tồn bản sắc văn hóa Việt Nam trong bối cảnh đương đại. Góp phần nhỏ vào công cuộc chấn hưng văn hóa dân tộc, vừa qua nhóm sinh viên Quản lý Văn hóa 24VQL chúng tôi đã có một chuyến điền dã về mảnh đất Long An, tìm một nhân vật đã dành cả cuộc đời, thậm chí là cả tính mạng của mình để theo bóng cụ Đồ Chiểu, giữ gìn những bản thư tịch gốc của tác phẩm Lục Vân Tiên – Bà Châu Anh Phụng.
Sau hơn một giờ đồng hồ di chuyển, nhờ sự hướng dẫn nhiệt tình của cô Kim Anh – người hàng xóm đã ba năm nay chăm lo từng bữa ăn, dọn dẹp phòng trọ cho bà, chúng tôi về đến xã Tân Kim, huyện Cần Giuộc – nơi bà Châu Anh Phụng hiện đang sinh sống. Nhận được tin từ trước đó không lâu, bà ra tận đầu ngõ để đón chúng tôi một cách rất trân trọng. Dáng người nhỏ bé trong bộ trang phục màu khói lam chiều, bà đan tay cung thủ mà chào từng thành viên. Cái cốt cách, lễ nghĩa của lớp người như bà giờ đây chẳng dễ gì được nhìn thấy nữa, một hình ảnh thật đẹp đẽ, thật ấn tượng biết dường nào. Tôi bước xuống xe trong tà áo lập lĩnh kiểu xưa, bà vừa nhìn đã xúc động rơi nước mắt như thể tìm lại được một chút gì rất Việt Nam khiến tôi dậy lên một tình thương khó tả. Đỡ lấy cánh tay yếu ớt, cả nhóm cùng bà vừa đi bộ vừa nói chuyện như không hề có một khoảng cách nào giữa những người chưa từng biết mặt. Bà nói trong niềm tự hào khôn xiết: “Đất nước Việt Nam nhỏ bé, con người Việt Nam nhỏ bé, nhưng bây giờ thế giới cũng phải kính nể bởi sự kiên cường bất khuất đó nghe con”. Càng nói càng say, càng nghe càng như đến gần hơn với cụ Nguyễn Đình Chiểu. Dù đã được thầy TS. Phạm Văn Luân kể về bà nhiều lần trong những buổi học môn Lý luận văn hóa, song phải đến hôm nay khi gần gũi bà tôi mới cảm nhận hết nhiệt huyết của một con người suốt đời theo dấu tiền nhân.
Hình 2: Nhóm sinh viên cùng bà Châu Anh Phụng và cô Kim Anh (thứ 3, 4 từ trái). Nguồn ảnh: Nhóm nghiên cứu
Căn phòng trọ nơi bà ở ngoài những vật dụng cá nhân đơn giản thì không có gì ngoài sách vở, tài liệu, giấy bút bày la liệt, trên tường bà treo đầy những hình ảnh của cụ Đồ Chiểu, những tấm hình kỷ niệm từng cuộc gặp gỡ giữa bà và các nhân vật có ảnh hưởng đến văn hóa trong và ngoài nước. Với Châu Anh Phụng, những ký ức thời binh lửa hãy còn rõ nét lắm. Bà nói: “Cụ Đồ Chiểu vốn là một chí sĩ yêu nước, vì căm ghét bọn thực dân cướp nước mà trút trọn nỗi niềm vào từng con chữ, câu thơ. Chẳng may lúc đó tụi nó biết mình đang giữ tài liệu của cụ Đồ thì dễ gì giờ này còn ngồi đây”. Là thế hệ sinh viên sinh sau đẻ muộn, chúng tôi chỉ có thể cảm nhận phần nào sự khốc liệt, đáng sợ bởi cái chết luôn rình rập của chiến tranh qua sử sách. Nhưng khi tiếp chuyện với bà, chúng tôi như ngồi quanh lịch sử, những lát cắt thời cuộc bày ra trước mắt một cách sinh động vô cùng. Giả sử có ai trong chúng ta sống ở thời kỳ đó thì liệu tình yêu lớn đến cỡ nào để có thể giữ gìn thư tịch của một cụ Đồ yêu nước giữa đất trời đạn lạc tên bay? Cái nhìn của bà không chỉ đơn thuần là bảo tồn vật thể cổ, mà là giữ lại những ký ức văn hóa, đạo đức một thời. Theo lời bà chia sẻ, nhiều bản Nôm được người dân truyền nhau như của cải tinh thần, dùng để giảng đạo nghĩa trong làng, hay dạy con cháu lòng hiếu trung – những giá trị gắn liền với tinh thần Lục Vân Tiên.
Hình 3: Nhóm sinh viên trao đổi tài liệu cùng bà Châu Anh Phụng.
Nguồn ảnh: Nhóm nghiên cứu
Hiện tại, bà Châu Anh Phụng đang phải sống trong hoàn cảnh khó khăn, nương nhờ trong một phòng trọ chật chội tại huyện Cần Giuộc bởi khi xưa phải bán nhà thờ tổ tiên để trang trải. Cuộc sống hàng ngày của bà đầy thử thách bởi tuổi cao sức yếu, hoàn cảnh neo đơn do không lập gia đình. Được người hàng xóm là cô Kim Anh nấu ăn giúp, nhờ đó mang lại chút ấm áp giữa những khó khăn. Cô Kim Anh giúp đỡ bà bằng tình người, tình đồng bào cao đẹp nhất, cô nói: “Sống gần bà tôi thấy bà rất quý di sản của cụ Đồ để lại. Bà nói gìn giữ là để bà trả hiếu cho ba. Nếu có một điều ước, tôi muốn tài liệu mà bà cất công giữ năm nươi năm qua đổi lại cho bà một cuộc sống ấm no và đầy đủ”. Nhờ có sự chu cấp hàng tháng từ một nhóm thầy cô tâm huyết trường Đại học Văn Hóa TP. Hồ Chí Minh, trường Đại học Fulbright và hậu duệ cụ Trương Vĩnh Ký… cô Kim Anh cất công lo cơm nước mỗi ngày mà bà có thể sống khỏe đến nay giữa vòng tay của những người yêu thương bà. Dù hoàn cảnh ngặt nghèo, bà Phụng vẫn quyết gìn giữ và bảo tồn những tài liệu cổ quý giá liên quan đến Nguyễn Đình Chiểu, di sản được truyền lại từ cha bà. Bà đã dành nhiều tâm sức và tài chính để sưu tầm các bản Hán Nôm, với ước vọng bảo vệ di sản văn hóa của dân tộc. Có những lúc, bà phải gửi tài liệu vào ngân hàng để bảo quản với chi phí hàng tháng lên đến hàng chục triệu đồng. Năm 1973, với tấm lòng ngưỡng mộ và tôn kính đối với cụ Đồ Chiểu, bà không chỉ sưu tầm tài liệu mà còn mang tiền túi ra để dựng bia Nguyễn Đình Chiểu tại chùa Tôn Thạnh. Bà còn chuyển tiền cho nhà văn Hồ Hữu Tường đài thọ các hậu duệ của Nguyễn Đình Chiểu từ Bến Tre lên tham dự lễ khánh thành bia năm 1973.
Hình 4: Bà Châu Anh Phụng say sưa kể chuyện. Nguồn ảnh: Nhóm nghiên cứu
Xuất thân trong một gia đình trí thức, thừa hưởng lòng yêu nước, tình yêu văn chương từ cha mình, bà đã cống hiến cả cuộc đời mình để sưu tầm và lưu giữ những tư liệu chữ Nôm chép tay, trong đó có những bản Lục Vân Tiên cổ có giá trị đặc biệt với niên đại gần hai trăm năm. Những dấu tích đó không chỉ giúp giới nghiên cứu phục dựng diện mạo văn bản tác phẩm, mà còn cung cấp một cái nhìn rõ nét hơn về môi trường tiếp nhận và lan tỏa của Lục Vân Tiên trong cộng đồng người đọc Nam Bộ. Được sự cho phép của bà, chúng tôi vừa tự hào khi cầm trên tay những vật chứng tiên triều, vừa kinh ngạc trước những quyển sách trải mấy đời người được bà cẩn thận giữ gìn, chúng quan trọng với bà tựa như hơi thở. Gia tài di sản ấy gồm: một quyển “Lục Vân Tiên Truyện” in mộc bản do Bảo Hoa Các phát hành năm 1865, một quyển “Thơ Vân Tiên” chép tay (không rõ năm), một quyển “Dương Từ, Hà Mậu” và một quyển sách tập hợp các vở tuồng kinh điển như “Quan Âm Thị Kính”, “Phạm Công – Cúc Hoa”,… Đặc biệt, ngay sau trang bìa của “Lục Vân Tiên Truyện” có ba dòng chữ Hán chú dịch viết tay: “mộc vượng ư xuân, hỏa vượng ư hạ, kim vượng ư thu, thủy vượng ư đông, thổ vượng ư tứ quý. Dã ngọc hành chi lợi, dã thủy ngư dĩ cát” (hành Mộc vượng vào mùa xuân, Hỏa vượng vào mùa hạ, Kim vượng vào mùa thu, Thủy vượng vào mùa đông, Thổ vượng cả bốn mùa. Đó là thời điểm thuận lợi cho việc xuất hành quý báu, cũng là điềm lành như cá nước gặp thời).
Một điểm cần nhấn mạnh là các bản chép tay do bà Phụng sưu tầm không chỉ có giá trị văn bản học, mà còn thể hiện rõ dấu ấn của môi trường tiếp nhận tác phẩm. Khác với các bản Truyện Kiều khắc in tại miền Bắc vốn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của giới nho sĩ kinh điển, các bản Lục Vân Tiên ở Nam Bộ lại gắn với môi trường làng quê, chùa chiền, học đường dân gian – nơi văn chương được dùng để “dạy người” hơn là chỉ để “ngâm vịnh”. Nhiều bản có phần “lời răn” hay “tụng niệm”, cho thấy tác phẩm được tiếp nhận như một hình thức giáo hóa đạo đức. Chính từ sự phổ biến sinh hoạt ấy mà Lục Vân Tiên trở thành “văn chương sống” trong đời sống văn hóa Nam Bộ – và các bản chép tay là minh chứng rõ rệt cho điều đó.
Hình 5: Nhóm sinh viên cùng thư tịch cổ của bà Châu Anh Phụng.
Nguồn ảnh: Nhóm nghiên cứu
Từ một người phụ nữ không chuyên, không danh phận học thuật, bà Phụng đã làm nên một công việc đầy giá trị khoa học và nhân văn, góp phần nối lại mạch sống cho di sản chữ Nôm – vốn từng bị đứt đoạn vì dòng chảy hiện đại hóa. Những bản chép tay do bà gìn giữ là minh chứng sống động cho sức sống của văn học dân tộc khi được đặt trong vòng tay bảo vệ của cộng đồng – nơi mà từng trang sách không chỉ là tư liệu, mà còn là ký ức, là đạo lý, là hồn cốt của một thời. Việc bảo tồn và nghiên cứu các thư tịch này không chỉ góp phần gìn giữ di sản của Nguyễn Đình Chiểu mà còn giúp thế hệ hôm nay hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật của dân tộc.
Công trình sưu tầm và bảo vệ di sản đầy tâm huyết của bà Châu Anh Phụng đã mở ra một hướng tiếp cận mới, lần theo những “dấu tích” của Lục Vân Tiên trong các thư tịch Hán – Nôm cổ, hé lộ một mạng lưới liên văn bản thú vị và sâu sắc. Được thừa hưởng tình yêu văn chương chữ nghĩa từ người cha mẫu mực của mình, bà Châu Anh Phụng như được chảy dòng máu của cụ Nguyễn Đình Chiểu trong người nên dù ở bất kì hoàn cảnh nào, từ quá khứ nước mất nhà tan đến thời đại hòa bình, phát triển, bà vẫn một lòng không đổi giữ gìn thư tịch cổ như thể ôm tròn lấy tiếng vọng trăm năm.
Hình 6: Quyển “Lục Vân Tiên Truyện”do bà Châu Anh Phụng sưu tầm.
Nguồn ảnh: Nhóm nghiên cứu
Trên hành trình sưu tầm và giữ gìn kín đáo, bà đã thu thập nhiều bản Nôm chép tay cổ, vốn lưu truyền trong cộng đồng Nam Bộ, bao gồm một số bản quý về Lục Vân Tiên. Những tài liệu này hiện nằm trong bộ sưu tập cá nhân của bà, và là tư liệu quý cho các nhà nghiên cứu tiếp theo. Bà Châu Anh Phụng là một nhân chứng sống, mang đến tư liệu Hán Nôm độc đáo, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về cách Lục Vân Tiên được tiếp nhận, sao chép và lan truyền ở Nam Bộ. Những dấu tích này là nguồn gốc trực tiếp cho việc nghiên cứu văn bản, phục dựng nguyên dạng, và khơi mở mối liên hệ giữa văn học truyền khẩu và văn bản Nôm chữ viết.
Cuộc trò chuyện giữa hai thế hệ kết nối với nhau bởi tình yêu văn hóa Việt Nam như không hồi kết, bà thể hiện rõ niềm tin vào thế hệ trẻ hôm nay và ngày mai sẽ giữ gìn bản sắc để gắn liền hãnh diện giữa xưa – sau. Chúng tôi tạm biệt bà cùng cô Kim Anh khi “bóng chiều đã ngã, dặm về còn xa”, bà thân thiết gửi lời thăm hỏi đến ba mẹ, gia đình của từng thành viên một cách rất chân tình, ấm áp. Ngoái lại cảnh vật yên bình đất Cần Giuộc, có chút tiếc nuối vì thời gian trôi quá nhanh, lại thương làm sao dáng hình nhỏ bé của bà cứ dần khuất dạng. Chúng tôi ra về mang theo lòng nhiệt huyết vừa được bà truyền lửa làm động lực cố gắng học tập, rèn luyện góp sức nhuận sắc giá trị nền văn hóa dân tộc.
Bình NguyênLớp Quản lý Văn hóa 24VQL
