THƠ THIỀN TỪ GÓC ĐỘ SO SÁNH
THƠ THIỀN TỪ GÓC ĐỘ SO SÁNH
(Sự kiện thuộc chuỗi tọa đàm “Văn hóa Thiền ở Việt Nam và khu vực”)
Diễn giả Lê Thị Quỳnh (Sīlaṭṭhitā) A Comparative Perspective on Zen Poetry: The Song of Enlightenment and Madman’s Chant in Mahāyāna Philosophy.
Nguyễn Diệu Minh – Chân Như The Beauty of Nature in the Undivided Seeing of the Identity of Subject and Object in Vietnamese Ly–Tran Zen Poetry, in Comparison with The Last Journal of Krishnamurti.
Chương trình Thơ Thiền từ góc độ so sánh là một hoạt động nằm trong chuỗi tọa đàm học thuật Văn hóa Thiền ở Việt Nam và khu vực, do các giảng viên, học giả và sinh viên cùng tham gia, được tổ chức vào lúc 18 giờ 00 ngày 22 tháng 08 năm 2025. Đây là một không gian trao đổi cởi mở nhưng vẫn giàu tính học thuật, nơi người tham dự được tiếp cận những góc nhìn mới mẻ về Thiền thi ca – một dòng chảy quan trọng trong văn hóa phương Đông. Nội dung của chương trình tập trung phân tích hai khuynh hướng chính trong thơ Thiền: “chứng đạo cao”, nhấn mạnh sự tĩnh tại, an trú, giải thoát và “phóng cuồng ngâm”, mang tinh thần phóng khoáng, tự do, phá chấp. Qua đó, các diễn giả đã cho thấy sự phong phú của Thiền thi ca không chỉ ở giá trị nghệ thuật, mà còn ở tư tưởng triết học sâu xa, gắn liền với tinh thần Đại thừa.
Hình 01. Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Việt Nam (VSC), TS. Nguyễn Nam phát biểu khai mạc chương trình.
Nguồn ảnh: Phạm Thị Ánh Quỳnh, 22/08/2025
Trong bối cảnh cuộc sống hiện đại đầy rẫy lo âu và áp lực, việc tìm kiếm sự bình an trong tâm hồn trở thành một nhu cầu thiết yếu. Tư tưởng Thiền, đặc biệt là triết lý “vô niệm, vô tướng, vô trụ” của Thiền sư Tuệ Trung Thượng Sĩ, mang đến một con đường giải thoát khỏi những khổ đau tinh thần. Tuy nhiên, nhiều người vẫn băn khoăn về cách áp dụng những triết lý cao siêu này vào thực tế cuộc sống hằng ngày. Bài viết này sẽ phân tích và cảm nhận về ba trụ cột của Thiền, đồng thời đề xuất một mô hình thực tiễn để chúng ta có thể sống một đời sống ý nghĩa hơn, giữ được động lực mà vẫn không bị cuốn vào những dòng chảy tiêu cực của tâm hồn.
Hình 02. Diễn giả Lê Thị Quỳnh và phần nội dung mở đầu về thơ thiền.
Nguồn ảnh: Phạm Thị Ánh Quỳnh, 22/08/2025
Với câu hỏi: “Tuệ Trung có nhấn mạnh đến “vô niệm – vô tướng – vô trụ” nhưng trong thực tế con người thường bị cuốn vào suy nghĩ tiêu cực, lo lắng, thì phải làm sao để áp dụng tinh thần “vượt lên mọi đối đãi nhị nguyên” mà vẫn giữ được động lực phấn đấu?” Diễn giả Lê Thị Quỳnh có đưa ra câu trả lời như sau: “Vô niệm chúng ta sẽ thấy được nó xuất phát từ trong tâm. Tâm vốn suy nghĩ tiêu cực, ý niệm này sanh khởi trong một sắc na thì một ý niệm khác tiếp tục sanh khởi rất nhanh. Bản chất của tâm chính là sự rõ biết, nhưng bị tác động bởi trần cảnh bên ngoài nên cái rõ biết bị che lấp. Vô niệm là không dính vào một ý niệm nào, ý niệm nào qua đi thì tiếp tục những ý niệm khác. Khi chúng ta thấy rõ cái dòng tiêu cực như vậy trong tâm thì chúng ta không chất vào những ý niệm trong tâm mình nữa thì gọi là vô niệm. Vô tướng là không có cái tướng nào cố định hết, tâm đã không cố định, thân không cố định thì tất cả muôn vật trên thế gian đều không cố định. “Vạn pháp duy tâm tạo” tức tất cả đất đai, rừng núi, sông ngòi, tất cả những cái gì, cái pháp của thế gian này đều do tâm mình tạo.”
Video câu trả lời của diễn giả Lê Thị Quỳnh
Sau khi tham dự chương trình, em có được một trải nghiệm vừa mang tính học thuật, vừa gợi mở sâu sắc cho đời sống tinh thần của bản thân. Ấn tượng đầu tiên của chính là cách diễn giả làm sáng rõ tinh thần “vô niệm – vô tướng – vô trụ” trong thơ Thiền. Bản chất của tâm không phải là những ý niệm tiêu cực vốn sinh khởi liên tục, mà là cái rõ biết luôn hiện hữu trong mỗi người. Khi nhìn thấy dòng tâm niệm chỉ như những vị khách đến rồi đi, chúng ta có thể buông bỏ việc chấp trước và an trú trong sự tĩnh lặng. Đây chính là con đường “chứng đạo cao” – đưa con người đến sự giải thoát khỏi vòng xoáy khổ đau, lo âu. Trong thực tế, nếu biết sống với “vô niệm” có thể giảm bớt áp lực học tập và công việc, giữ cho mình sự bình an để tiếp tục phấn đấu.
Hình 03,04. Bài giảng của diễn giả Lê Thị Quỳnh về “Tâm độc nhập thế gian” và Vô tụ trong Phóng Cuồng Ngâm.
Nguồn ảnh: Phạm Thị Ánh Quỳnh, 22/08/2025
Bên cạnh đó, em cũng thấy được sự đặc biệt của “phóng cuồng ngâm” – tinh thần phá chấp, sống tự do, phóng khoáng. Những thiền sư hay nhà thơ mang hơi hướng này dường như muốn nhắc nhở rằng: chân lý không phải lúc nào cũng nằm trong sự tĩnh lặng, mà đôi khi ở ngay trong tiếng cười, sự nghịch lý, hay cách sống “tùy duyên” giữa đời thường. Với sự so sánh giữa hai khuynh hướng này, em nhận ra rằng thơ Thiền không chỉ là văn học, mà còn là một pháp tu, một cách sống. Trong bối cảnh xã hội hiện đại, khi con người dễ rơi vào căng thẳng, lo âu hoặc ngược lại là chạy theo lối sống buông thả, tinh thần cân bằng giữa hai thái cực này trở thành một chỉ dẫn quý giá. Từ hai khuynh hướng này, em hình dung được một mô hình ứng dụng thực tiễn có thể gọi là “Cân bằng Thiền trong đời sống hiện đại”. Mô hình này bao gồm ba trụ cột chính:
An tĩnh (Chứng đạo cao): giúp con người nuôi dưỡng sự bình an, điều hòa cảm xúc và tìm lại sự tĩnh lặng nội tâm.
Sáng tạo (Phóng cuồng ngâm): khích lệ con người sống phóng khoáng, cởi mở và không ngừng sáng tạo.
Tích hợp (Cân bằng): kết hợp hài hòa giữa an tĩnh và sáng tạo, để vừa giữ được chiều sâu tinh thần, vừa phát huy được sức sống đổi mới trong đời sống xã hội.
Mô hình này không chỉ có giá trị đối với từng cá nhân – giúp mỗi người vừa an trú trong chính mình, vừa mạnh dạn sống tự do – mà còn có ý nghĩa cộng đồng, góp phần xây dựng một xã hội cân bằng giữa kỷ luật và sáng tạo. Có thể nói, thơ Thiền qua sự so sánh giữa hai khuynh hướng lớn đã mở ra một định hướng sống toàn diện: “tĩnh để hiểu mình, động để đổi mới xã hội”.
Hình 05. Diễn giả Lê Thị Quỳnh trả lời câu hỏi của sinh viên.
Nguồn ảnh: Phạm Thị Ánh Quỳnh, 22/08/2025
Điểm đặc biệt của buổi tọa đàm là việc kết nối giữa lý luận và thực tiễn. Bên cạnh phần phân tích so sánh về nội dung, ngôn ngữ, phong cách của hai khuynh hướng thơ Thiền, chương trình còn gợi mở nhiều liên hệ với đời sống hiện đại, từ việc quản lý cảm xúc, đối diện với căng thẳng, cho đến khơi dậy sự sáng tạo và tự do trong tư duy.
Hình 06. Một số văn bản quan trọng từ diễn giả Nguyễn Diệu Minh Chân Như.
Nguồn ảnh: Phạm Thị Ánh Quỳnh, 22/08/2025
Những trao đổi này đã biến buổi tọa đàm không chỉ thành một hoạt động nghiên cứu văn học, mà còn là cơ hội để người tham dự chiêm nghiệm và áp dụng tinh thần Thiền vào chính đời sống của mình. Chính nhờ sự kết hợp hài hòa giữa tính học thuật, chiều sâu triết lý và tính ứng dụng thực tế, chương trình đã để lại nhiều ấn tượng, khơi gợi sự quan tâm của sinh viên đối với Thiền thi ca nói riêng và văn hóa Thiền nói chung. Đây là một hoạt động không chỉ góp phần mở rộng tri thức, mà còn giúp người học tiếp nhận được những giá trị tinh thần quý báu, cần thiết cho việc cân bằng tâm hồn trong xã hội hiện đại.
Tham dự tọa đàm giúp chúng ta hiểu rằng thơ Thiền không chỉ thuộc về quá khứ hay phạm vi nghiên cứu văn học, mà còn hiện diện trong cách chúng ta sống hôm nay. Giữa áp lực học tập và cuộc sống, những chia sẻ của diễn giả đã đưa ra tầm quan trọng của việc biết dừng lại, quan sát và giữ cho mình sự cân bằng. Ở góc độ học tập, tọa đàm cũng gợi mở nhiều liên hệ thiết thực với học phần Phát triển đời sống văn hóa cộng đồng. Nội dung trong buổi tọa đàm đem lại cho em góc nhìn rõ hơn về cách mà di sản tinh thần có thể trở thành nguồn lực để nuôi dưỡng đời sống cộng đồng. Thơ Thiền không chỉ mang giá trị nghệ thuật, mà còn ẩn chứa triết lý sống giản dị, chan hòa với thiên nhiên, có thể truyền cảm hứng cho những mô hình văn hóa bền vững và gần gũi. “Thơ Thiền từ góc độ so sánh không chỉ là câu chuyện của quá khứ, mà còn là chiếc cầu nối đưa tinh thần an tĩnh và sáng tạo vào đời sống văn hóa cộng đồng hôm nay.”
Phạm Thị Ánh Quỳnh
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Lê Văn An, Ngô Tùng Đức, Lê Minh Đức, Trịnh Thục Thanh Thuỷ (Chủ biên) (2021), Sổ tay hướng dẫn phát triển cộng đồng (Tài liệu dành cho người người làm công tác phát triển cộng đồng), NXB. Nông nghiệp.
Nguyễn Xuân Hồng (Chủ biên) (2015), Giáo trình Xây dựng văn hóa cộng đồng.
Thích nữ Hạnh Huệ (2024), “Nội dung và tư tưởng nổi bật của tác phẩm Phóng Cuồng Ngâm”, truy cập ngày 24/08/2025, link: https://tapchinghiencuuphathoc.vn/tu-tuong-tac-pham-phong-cuong-ngam.html.
Nguyễn Phạm Hùng (1998), Thơ Thiền Việt Nam Những Vấn Đề Lịch Sử và Tư Tưởng Nghệ Thuật, NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội.
Thích nữ Viên Giác (2021), “Tìm Hiểu Một Số Đặc Sắc Tinh Thần Thiền Học Của Tuệ Trung Thượng Sĩ Qua Tuệ Trung Thượng Sĩ Ngữ Lục”, truy cập ngày 25/08/2025, link: https://thuvienhoasen.org/a36873/tim-hieu-mot-so-dac-sac-tinh-than-thien-hoc-cua-tue-trung-thuong-si-qua-tue-trung-thuong-si-ngu-luc.
Thích Thái Không (2001), “Ngôn ngữ của Thiền và Thi ca”, truy cập ngày 25/08/2025,link:https://www.buddhismtoday.com/nghiencuuphathoc/122001/ngonnguthien_thica.htm.
Phật tử Việt Nam (2008), “Thơ thiền – Thiền tính trong thơ và sự ngộ nhận”, truy cập ngày 25/08/2025, link: https://www.phattuvietnam.net/tho-thien-thien-tinh-trong-tho-va-su-ngo-nhan/.
Thích Phước Sơn (2021), “Tư Tưởng Thiền Học Của Tuệ Trung Thượng Sỹ”, ngày truy cập 25/08/2025, link: https://thuvienhoasen.org/a36413/tu-tuong-thien-hoc-cua-tue-trung-thuong-sy.
Thi viện (2008), “Phóng cuồng ngâm”, truy cập ngày 25/08/2025, link: https://www.thivien.net/Tu%E1%BB%87-Trung-th%C6%B0%E1%BB%A3ng-s%C4%A9/Ph%C3%B3ng-cu%E1%BB%93ng-ng%C3%A2m/poem-pyJUB565C_NCQmU2bRRXvA.
Phạm Ngọc Trung (2012), Giáo trình Lý luận văn hoá, NXB. Chính trị quốc gia – Sự thật, Hà Nội.
