Tọa đàm: Từ Điện Biên Phủ đến Trận Algiers: Đánh giá lại sự kết thúc của chủ nghĩa thực dân Pháp ở Đông Dương và Algeria
Một trải nghiệm sống động giữa lòng Sài Gòn xưa – nay
Giữa lòng thành phố hiện đại, khi bước chân qua cánh cổng số 113 Hai Bà Trưng, tôi không ngờ mình như đang bước vào một không gian “ngoài thời gian”. Viện Viễn Đông
Bác Cổ – EFEO TP.HCM – với kiến trúc Pháp cổ kính, thư viện nhỏ yên tĩnh và khu vườn râm mát – khiến tôi cảm giác mình không chỉ đang đến nghe một buổi tọa đàm, mà còn đang trở về với một lớp ký ức chưa từng thuộc về mình, nhưng lại rất gần.
EFEO không phải cái tên xa lạ với những ai yêu sử học và văn hóa Đông Dương. Thành lập từ năm 1900, là một trong những tổ chức nghiên cứu lâu đời và có ảnh hưởng nhất của Pháp tại châu Á, EFEO từng đặt trụ sở chính tại Hà Nội trước khi chuyển về Paris sau năm 1975. Nơi đây đã xây dựng những thư viện, bảo tàng đầu tiên của Việt Nam hiện đại như Bảo tàng Louis Finot (nay là Bảo tàng Lịch sử Việt Nam). Sau một thời gian vắng bóng, chi nhánh TP.HCM được tái lập vào năm 2013, tiếp tục vai trò kết nối học thuật, lịch sử và văn hóa giữa Việt Nam và Pháp.
Ngồi trong phòng, tôi cảm nhận rõ sự giao thoa giữa không gian học thuật và ký ức: vừa nghe lịch sử được bàn luận bằng tiếng Anh – Việt, có phiên dịch trực tiếp, vừa phảng phất không khí của những cuộc nghiên cứu và trưng bày từng diễn ra ở chính nơi này. Không gian ấy đã nhắc nhở tôi: nghiên cứu lịch sử không chỉ để viết, mà còn để sống cùng ký ức – bằng tri thức, bằng hình ảnh, và bằng sự tương tác thực sự.
Một buổi đối thoại học thuật thấm đẫm chiều sâu lịch sử
Diễn giả Andrew Bellisari – một học giả người Mỹ từng giảng dạy tại Đại học Fulbright Việt Nam và hiện là Phó Giáo sư Lịch sử tại Đại học Purdue – mang đến một buổi nói chuyện không ồn ào, không giật gân, nhưng đầy sức nặng. Chất giọng đều, chậm rãi và ngôn ngữ học thuật sắc sảo của ông khiến tôi bị cuốn vào cuộc hành trình lịch sử mà ông dẫn dắt.
Những điểm giao nhau giữa Việt Nam và Algeria
Bellisari bắt đầu bằng sự kiện: chỉ sáu tháng sau chiến thắng Điện Biên Phủ, những người Algeria thuộc Mặt trận Giải phóng Dân tộc đã nổ phát súng đầu tiên mở màn cho cuộc khởi nghĩa chống Pháp. Với ông, đây không chỉ là sự trùng hợp về thời điểm, mà còn là biểu hiện của sự lan tỏa tinh thần giải phóng dân tộc trong khối thuộc địa Pháp sau Thế chiến II.
Cả hai cuộc kháng chiến – tại Việt Nam và Algeria – đều mang dáng dấp cách mạng vũ trang: chiến tranh du kích, khủng bố đô thị, và đặc biệt là sự huy động sức mạnh quần chúng. Phía Pháp cũng phản ứng tương đồng: từ chính sách “chiếm lòng dân”, cải cách hành chính đến việc sử dụng bạo lực và tra tấn tàn nhẫn. Một điểm thú vị mà Bellisari nhấn mạnh là: có đến hàng ngàn binh lính Algeria từng phục vụ trong quân đội Pháp tại Đông Dương – và chính những người này đã mang tinh thần “Việt Minh” về Bắc Phi, truyền lửa cho phong trào cách mạng Algeria.
Nhưng cũng không thể đánh đồng
Tuy nhiên, Bellisari không để câu chuyện trôi đi theo lối song song hóa đơn giản. Ông nhấn mạnh rằng mỗi cuộc kháng chiến là kết tinh của hoàn cảnh riêng: Việt Nam có lịch sử kháng Pháp sâu sắc từ thời kỳ phong kiến, còn Algeria lại là thuộc địa định cư – nơi hàng triệu người Pháp đã sống và xem như một phần lãnh thổ mẫu quốc.
Thêm vào đó, bộ máy tư tưởng, truyền thông và quân sự của Pháp cũng có sự biến đổi từ Đông Dương sang Algeria. Dù cùng là chiến tranh thuộc địa, nhưng cách mà người Pháp nhìn nhận hai cuộc xung đột này lại khác biệt rõ rệt – và sự mâu thuẫn trong chính nội bộ chính quyền Pháp cũng là một yếu tố dẫn đến sự sụp đổ cuối cùng của chủ nghĩa thực dân.
Những chi tiết thực chứng đáng nhớ trong buổi tọa đàm
Buổi tọa đàm diễn ra dưới hình thức song ngữ Anh–Việt, do Bellisari trình bày cùng một phiên dịch viên hỗ trợ, kéo dài khoảng 90 phút. Mở đầu, ông nhấn mạnh tầm quốc tế của chiến thắng Điện Biên Phủ bằng một chi tiết đáng lưu tâm: đầu năm 1954, trong lúc trận chiến đang leo thang, tướng Paul Ély – Tổng tham mưu trưởng quân đội Pháp – từng bàn đến khả năng nhờ Mỹ thực hiện “Chiến dịch Vulture” nhằm thả bom nguyên tử giải vây cho tập đoàn cứ điểm. Mặc dù kế hoạch không thành, nhưng điều đó phản ánh rõ tầm vóc và tính biểu tượng của chiến dịch này đối với toàn bộ hệ thống thuộc địa Pháp.
Một chi tiết gây ấn tượng khác là bản đồ lực lượng cho thấy có tới 25% binh sĩ trong Quân đoàn Viễn chinh Đông Dương là người Bắc Phi, chủ yếu từ Algeria và Tunisia. Nhiều người trong số họ, sau khi trở về từ Đông Dương, đã không còn trung thành với đế quốc Pháp – mà ngược lại, chính trải nghiệm đó đã hun đúc cho họ một tinh thần phản kháng rõ rệt. Bellisari cho rằng: “Không phải tư tưởng từ Hà Nội bay đến Algiers – mà là những ký ức sống, đi trong da thịt của những người lính.” Chính điều đó đã đặt nền móng tinh thần cho Trận Algiers nổ ra vào năm 1956, với mô hình tổ chức và phương thức chiến đấu chịu ảnh hưởng rõ từ cuộc kháng chiến của Việt Minh.
Một Bellisari mang chất “người”, và một EFEO mang chất “hồn”
Tôi ấn tượng không chỉ vì những gì Bellisari nói – mà còn bởi cách ông thể hiện nó. Không màu mè, không kiêu hãnh – ông nói bằng giọng nói của một người thật sự đang đi tìm câu trả lời, chứ không phải áp đặt. Trước đây, ông từng là giảng viên sáng lập của Fulbright Vietnam – một đại học trẻ, cởi mở, mang hơi hướng giao thoa Đông – Tây. Và tôi nghĩ, chính thời gian sống và giảng dạy tại Việt Nam đã giúp Bellisari thấm được cái nhìn “trong ngoài” một cách rất con người về lịch sử Việt Nam.
Trong khi đó, EFEO – không chỉ là địa điểm tổ chức – mà còn là “tình huống không gian” góp phần tạo nên cảm xúc buổi tọa đàm. Viện không phô trương, không đông đúc, nhưng lại gợi mở. Tôi bước ra khỏi thư viện EFEO với vài tờ bản đồ cổ, những bức ảnh tư liệu số hóa về Đông Dương – cảm giác như vừa đi qua một hành lang ngắn nhưng kết nối hàng thế kỷ.
Cảm nhận cá nhân: Lịch sử không chỉ là dữ kiện – mà là trải nghiệm
Tôi nhận ra, học lịch sử không chỉ là nhớ ngày tháng, tên trận đánh hay những chiến lược khôn ngoan. Mà quan trọng hơn – là đặt mình vào dòng chảy ấy. Là hiểu rằng: một cuộc chiến xảy ra ở Điện Biên Phủ năm 1954, có thể tạo ra hệ quả chính trị – xã hội mãnh liệt ở Algiers 10.000 cây số xa xôi. Là biết rằng: một người lính Algeria từng cầm súng trong rừng Việt Bắc, khi về quê, có thể trở thành chiến sĩ cách mạng dẫn dắt cả dân tộc mình vùng dậy.
Buổi tọa đàm không giúp tôi có “đáp án”, nhưng lại khiến tôi có nhiều “câu hỏi hơn”. Và chính điều ấy mới là giá trị thật sự của một cuộc trao đổi học thuật – khi nó lay động bạn, buộc bạn nghĩ thêm, đọc thêm, và sống với nó lâu hơn cả thời lượng 90 phút chính thức.
Giao thoa ký ức – giao thoa nhận thức
Từ buổi tọa đàm này, tôi rút ra một điều: ký ức lịch sử không nên bị chia cắt theo biên giới quốc gia hay hệ tư tưởng. Việt Nam và Algeria dù cách xa về địa lý nhưng đã từng cùng đứng chung trong một ngã rẽ lịch sử, chống lại cùng một đế quốc, và học hỏi từ nhau bằng cách rất riêng. Và chính những không gian như EFEO – với vai trò gìn giữ và gợi mở – là nơi mà ký ức ấy được nối lại, được nhắc nhở, và được đặt lại vào đối thoại mới.
Nếu lịch sử là dòng chảy, thì EFEO là những trạm dừng nơi người ta có thể lắng nghe dòng nước ấy chảy qua những tảng đá cũ, và Bellisari – bằng sự điềm đạm và học thuật của mình – đã nhón tay vớt lên vài viên sỏi nhỏ, chìa cho người nghe một cách nhẹ nhàng.
BÀI THU HOẠCH
Tên: Bùi Đức Thành
Lớp: Quản Lý Văn Hoá K30
Chủ đề tọa đàm: Từ Điện Biên Phủ đến Trận Algiers: Đánh giá lại sự kết thúc của chủ nghĩa thực dân Pháp ở Đông Dương và Algeria
Diễn giả: Andrew Bellisari – Phó Giáo sư Lịch sử, Đại học Purdue, Hoa Kỳ
Thời gian – địa điểm: Ngày 12/06/2025 tại Viện Viễn Đông Bác Cổ (EFEO), TP. Hồ Chí Minh
